کد مطلب:369942 جمعه 20 اسفند 1395 آمار بازدید:817
21- وَ مِنْ عَدَاوَةِ الْأَدْنَیْنَ الْوَلَایَةَ، وَ مِنْ عُقُوقِ ذَوِی الْأَرْحَامِ الْمَبَرَّةَ، وَ مِنْ خِذْلَانِ الْأَقْرَبِینَالنُّصْرَةَ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم
این سه جمله از دعای ((مكارم الاخلاق )) به خواست خدا موضوع سخنرانی امروز است . امام علیه السلام به پیشگاه خداوند عرض می كند: بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی و جدایی ارحام را به نیكی و پیوستگی و ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
پروردگار حكیم ، نظام عالم را براساس علل و معالیل استوار فرموده و برای هر چیزی اسباب و وسایلی را قرار داده است . هر كس بخواهد به هدف مورد نظر خود دست یابد باید از مجرایی كه مقدر است وارد شود تا به آن نایل گردد: كسی كه رزق می خواهد مجرای آن كشاورزی ، دامداری ، و برخی اشجار میوه است . كسی كه علم می خواهد مجرای آن كتاب و كلاس و شنیدن درس استاد و بحث كردن با سایر محصلین است . و همچنین سایر امور.
عن ابیعبد الله علیه السلام انه قال : ابی الله ان یجری الاشیاء الا باسباب و جعل لكل شی ء سببا و جعل لكل سبب شرحا و جعل لكل شرح علما(434)
امام صادق (ع) فرموده : خداوند ابا دارد از اینكه امور جهان را به جریان اندازد مگر از راه وسایل و اسباب . آفریدگار حكیم برای هر چیزی وسیله ای را خلق نموده و برای هر وسیله ای شرح و توضیحی را مقرر داشته و برای هر شرحی علمی را تعیین نموده است .
بنابراین انسانهایی كه خواهان تعالی و تكامل معنوی یا مادی هستند باید وسایل و اسباب كمال را در هر یك از امور بشناسند و از آن مجاری ، فیض خدا را بخواهند. البته به هر نسبت كه علم و آگاهی بشر به علل و معالیل افزایش یابد و بر طبق آنها عمل كند به همان نسبت پیروزی و موفقیتش بیشتر خواهد بود. اموری را كه مربوط به هدایت الهی و فراگرفتن تعالیم دینی برای برای نیل به سعادت ابدی است باید از بیان پیمبر گرامی و ائمه معصومین علیهم السلام استفاده نمود و چیزهایی كه مربوط به علل و عوامل مادی و دنیوی است ، از قبیل فیزیك و شیمی ، و رشته های فنی ، و همچنین شناخت معادن مس و سرب و چگونگی تصفیه و بهره برداری از آنها برای اداره امور دنیوی مربوط به علوم طبیعی دانشگاهی و تدریس اساتید متخصص است .
برای آنكه مطلب ، هر چه بهتر، جهت شنوندگان محترم روشن شود و به اهمیت و ارزش اسباب و علل در نظام خلقت واقف گردند، لازم است در مضمون این روایت دقت كنند و از عنایت الهی به این سنت حكیمانه آگاهی یابند.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : ان نبیا من الانبیاء مرض و قال : لا اتدوای حتی یكون الذی امرضنی هو الذی یشفینی . فاوحی الله عزوجل : لا اشفیك حتی تتداوی ، فان الشفاء منی و الدواء منی . فجعل یتداوی فاتی الشفاء(435)
امام صادق (ع) فرمود: یكی از پیمبران الهی بیمار شد. گفت : من مداوا نمی كنم تا آن كس كه مرا مریض نموده ، شفایم بخشد. خداوند به او وحی فرستاد: ترا شفا نمی دهم تا خود را مداوا نمایی ، زیرا شفا از من است و دوا نیز از من و تو باید از وسیله من به شفایم دست یابی . آن پیمبر طبق دستور الهی عمل نمود و مداوا كرد و خداوند به او عافیت بخشید.
ناگفته نماند اینكه در روایات آمده كه ((خداوند ابا دارد از اینكه امور جهان را جز از راه وسایل و اسباب به جریان اندازد)) بدین معنی نیست كه آفریدگار توانا خویشتن را نیز در چارچوب علل و اسبابی كه خود آنها را آفریده است زندانی نموده و دیگر قادر نیست كه بدون وسیله و اسباب كاری انجام دهد، بلكه خداوند به مشیت حكیمانه خود این نظم و ترتیب را برقرار فرمود تا افراد از راه وسایل و مقررات تعیین شده به هدفهای خویش دست یابند، اما خود حضرت باری تعالی در این اسباب محصور نیست و اگر در موردی بخواهد می تواند به طور سبب سوزی و بدون وسیله و اسباب عادی به اراده خود جامه تحقیق بپوشاند و هدف خود را ایجاد نماید و كلمه ((ابا)) كه در حدیث آمده حاكی از همین مطلب است ، مثلا اگر یك نفر بگوید: فلان تاجر بزرگ ابا دارد و معاملات خود را بدون واسطه انجام دهد، از كلمه ((ابا)) استفاده می شود كه این تصمیم جنبه عمومیت دارد و باید در معاملات او واسطه در كار باشد نه آنكه تاجر نمی تواند بدون واسطه معامله كند، بلكه او آزاد است و اگر در موردی اراده نماید می تواند بدون مداخله واسطه چیزی را بخرد یا بفروشد. خداوند نیز ابا دارد از اینكه امور جهان را بدون اسباب به جریان اندازد، اما اگر در موردی اراده فرماید می تواند خارج از مقررات و اسباب عادی ، آن را كه خواسته است ایجاد نماید و این مطلب به صریح قرآن شریف مكررا به وقوع پیوسته است . اراده خداوند در نظام خلقت این است كه بچه چهار پایان به وسیله آمیزش نر و ماده تشكیل شود و متولد گردد، اما در مورد ناقه صالح این قانون را عملا برهم زد و اراده فرمود كه شتری را از سینه سنگ بزرگی به درآورده و آن را معجزه نبوت حضرت صالح قرار دهد. همچنین در مورد موسی بن عمران قانون تكوین مار را برهم زد و عصای او را كه چوب خشكی بود در یك لحظه به اژدهایی بزرگ تبدیل نمود و چیزهایی را كه ساحران به صورت مار جلوه داده بودند بلعید و در لحظه دیگر آن اژدها را با دست موسی بن عمران به صورت عصا درآورد. نتیجه آنكه دنیا عالم علل و اسباب است و دعای ما در پیشگاه الهی به معنای نادیده گرفتن وسایل و اسباب نیست ، بلكه موظفیم در مواردی كه وسایل و اسباب را نیز مهیا نماییم و در جایی كه وسیله در اختیار ما نیست چون باری تعالی امر به دعا نموده و وعده استجابت داده است ، اگر دعای ما مقبول درگاه الهی افتد وسیله آن را نیز خود به لطف و رحمتش فراهم می آورد. و این مطلب در خلال بحث راجع به سه جمله از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع سخنرانی امروز است روشن خواهد شد. امام سجاد (ع) در جمله اول این این قسمت از دعا به پیشگاه باری تعالی عرض می كند:
و من عداوه الادنین الولایه
بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل فرما.
دوستی و دشمنان ، حب و بغضهای درونی خویش را با واكنشهای گوناگون از قبیل مدح و ذم ، تصدیق و تكذیب ، و گاهی با اعمال شدیدتر ابراز می دارند. بسیاری از افراد نیز همانند امام سجاد (ع) از پیشگاه الهی درخواست می كنند كه دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل فرماید. با توجه به شرحی كه معروض افتاد، دنیا عالم علل و اسباب است و برای آنكه دعا به استجابت برسد باید اسباب و علل دوستی به موازات دعا فراهم آید تا خواسته دعا كننده در پیشگاه الهی مقبول افتد و مورد استجابت واقع شود، پیش از آنكه علل و عوامل دوستی مورد بحث قرار گیرد قسمتی از حدیث امام صادق (ع) را كه برای یكی از دوستان خود بیان نموده و در توضیح این جمله از دعای امام سجاد (ع) مفید است ، به عرض شنوندگان محترم می رساند:
عن ابیجعفر علیه السلام فی وصیته لجابر بن یزید الجعفی قال : یا جابر! اوصیك بخمس : ان ظلمت فلا تظلم ، و ان خانوك فلا تخن ، و ان كذبت فلا تغضب ، و ان مدحت فلا تفرح ، و ان ذممت فلا تجزع ، و فكر فیما قیل فیك فان عرفت من نفسك ما قیل فیك فسقوطك من عین الله جل و عز عند غضبك من الحق اعظم علیك مصیبه مما خفت من سقوطك من اعین الناس و ان كنت علی خلاف ما قیل فیك فثواب اكتسبته من غیر ان یتعب بدنك (436)
امام باقر (ع) به جابر جعفی فرمود: پنج چیز را به تو سفارش می كنم : اگر مورد ستم واقع شدی ستم مكن ، اگر دگران به تو خیانت نمودند تو خیانت منما، اگر تكذیبت كردند خشمگین مشو، اگر تمجیدت نمودند شادی مكن ، و اگر مذمتت كردند بیتابی منما و به چیزی فكر كن كه درباره ات گفته اند، اگر گفته های دگران را در خویشتن یافتی و به صفات بدی متصف بودی ، پس وقوف تو در پیشگاه الهی بر اثر خشمی كه از شنیدن سخن حق نشان دادی مصبیتش سنگینتر از وقوف تو در اجتماع است ، و اگر آنچه را از بدی كه درباره ات گفته اند در تو نیست به اجری از خداوند نایل شده ای بدون آنكه برای دست یافتن به آن اجر، بدنت به تعب افتاده باشد.
كسی كه دعا می كند و از خداوند می خواهد كه دشمنی نزدیكانش را به دوستی مبدل سازد باید از توصیه امام باقر (ع) به جابر جعفی استفاده نماید و فكر كند آیا دشمنی وی با من بر حق است یا ناحق و در مواقعی كه او مرا مذمت نموده یا تكذیب كرده ، بجا بوده است یا نابجا، خلاصه منشاء دشمنی او را مورد بررسی و دقت قرار دهد، اگر دعا كننده در مواقعی او را تحقیر نموده و كوچك شمرده است یا درباره او كلمات زشت و زننده گفته و مورد اهانتش قرار داده است یا در غیابش از او بدگویی نموده و كسانی این خبر را داده اند و این قبیل امور منشاء عداوت او گردیده ، برای اینكه دعایش مستجاب شود و دشمنی او به دوستی مبدل گردد باید حتما رفتار و گفتار خویش را تغییر دهد و روش خصمانه را ترك گوید و به یاد داشته باشد كه دنیا عالم علل و اسباب است و چون ترك عوامل دشمنی و به كار بستن وسایل و انگیزه های دوستی در اختیار اوست باید به موازات دعا اعمال خود را اصلاح كند و رفتار و گفتارش به گونه ای باشد كه مایه محبت و دوستی گردد.
عن علی علیه السلام قال : ثلاث یوجبن المحبه : حسن الخلق و حسن الرفق و التواضع (437)
علی (ع) فرموده : سه چیز است كه موجب محبت و دوستی می شود: یكی حسن خلق ، آن دیگر مدارا نمودن صحیح و شایسته ، و سوم تواضع و فروتنی .
اگر دشمنی وی نابجا و خلاف حق بوده و دعاكننده در تمام مواقع با رعایت اصول اخلاق و ادب با وی برخورد می نموده است ، در این صورت او از نظر تاءمین وسایل و اسباب دوستی ، وظیفه و تكلیفی به عهده ندارد و اصلاح دشمن فقط به تحول قلب اوست و این امر مهم به ذات اقدس الهی اختصاص دارد، اوست كه می تواند نیت را تغییر دهد و دلها را از مسیری كه می روند بگرداند، اگر خداوند اراده نماید و دل او را متحول سازد دعا مستجاب می شود و محبت جایگزین دشمنی می گردد و اگر در او تحولی ایجاد ننماید به فرموده امام باقر (ع) دعاكننده بدون تحمل رنج و تعب بدنی از اجر باری تعالی برخوردار می گردد. این قبیل عناصر منحرف كه بی جهت نسبت به وظیفه شناسان و بردباران دشمنی دارند بیش و كم در جوامع بشری وجود داشته و دارند. علی (ع) درباره اینان فرموده است :
عاده الاشرار معاداه الاخیار(438)
دشمنی با اخیار و پاكان از جمله عادات مذموم و ناپسند اشرار و بدخواهان است .
امام سجاد (ع) خود مربی انسانها بود و تمام وظایف اخلاق و ادب را در مورد همه افراد رعایت می فرمود و دشمنی بعضی از نزدیكان ناشی از سوء برخورد نبوده است ، اینكه در مقام دعا عرض می كند:
و من عداوه الادنین الولایه
بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل نما، ممكن است ناظر به دشمنانی باشد كه نسبت به آن حضرت در اشتباه بوده و سوءنیتی نداشته اند و از خدا می خواهد كه اشتباه را از صفحه خاطرشان بزداید و آنان را واقع بین كند تا دشمنی نابجا و بی موردشان مبدل به دوستی گردد یا ناظر به دشمنی بدخواهان و اشرار است كه علی (ع) درباره آنان فرموده است : عداوت اشرار با پاكان از عادات مذموم و ناپسند این گروه است . امام سجاد (ع) از مقلب القلوب می خواهد كه در ضمیر اینان تحولی به وجود آورد تا دوستی و محبت نسبت به آن حضرت جایگزین دشمنی و عداوت گردد.
در جمله دوم این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع سخنرانی امروز است . امام (ع) در پیشگاه خدا عرض می كند:
و من عقوق دوی الارحام المبره
بارالها! جدایی از ارحام را به نیكی و پیوستگی مبدل فرما. از جمله اموری كه در تعالیم اسلام مورد تاكید قرار گرفته و رعایت آن اكیدا به جامعه مسلمین توصیه شده مسئله ((صله رحم )) است ، و در این باره آیات متعدد و روایات بسیاری رسیده كه در اینجا پاره ای از آنها ذكر می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله : اوصی الشاهد من امتی والغائب منهم و من فی اصلاب الرجال و ارحام النساء الی یوم القیامه ان یصل الرحم و ان كانت منه علی مسیره السنه فان ذلك من الدین (439)
رسول اكرم صلی الله علیه و آله به امت خود، فرموده است آنانكه حاضرند و آنانكه غایب اند و آنانكه از اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، اگر چه فاصله آنان تا ارحامشان به قدر یك سال مسافرت با كاروان باشد، چه آنكه صله رحم یكی از مسائل مهم دین است .
رسول اكرم (ص ) برای پرورش افكار مسلمانان و راهنمایی آنان به وظایف اسلامی و انسانی ، در تمام مواقع مهمترین تذكرات را در مواقع مختلف در منبر و محضر به مردم می داد. از آن جمله به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارك رمضان و مهیا نمودن افكار مردم برای وظایف اجتماعی در منبر خطبه خواند و در خلال آن سه جمله را از پی هم فرمود:
وقروا كباركم وارحموا صغاركم وصلوا ارحامكم (440)
بزرگسالان خود را احترام نمایید، خردسالان شامل حال ارحام نیز می شود، ولی چون مسئله صله رحم اهمیت دارد، حضرت آن را تخصیص به ذكر داد.
افراد با ایمان و پیروان راستین اسلام به امر باری تعالی در مورد صله رحم توجه كامل دارند و از مواخذه الهی در این مورد، سخت خائف و نگران اند، زیرا در قرآن شریف آمده است :
و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب (441)
خردمندان با ایمان كسانی هستند كه دستور باری تعالی را در مورد اشخاصی كه امر به صله آنها فرموده اطاعت می كنند و از خداوند و حسابرسی سخت او بیم دارند.
در حدیث آمده است :
قال تعالی ، انا الرحمن ، وهذه الرحم شققت لها اسما من اسمی ، فمن وصلها و صلته و من قطعها قطعته (442)
خداوند سبحان فرموده است : من رحمان هستم و نام رحم را از اسم خودم مشتق نموده ام ، پس هر كس صله رحم كند و با بستگان خود پیوند نماید من او را با رحمت خود صله خواهم كرد و هر كس قطع رحم كند من رحمت خود را از او قطع خواهم نمود.
اگر كسی صله رحم می كند و به ارحام خود عملا و قولا خدمت می نماید ولی در مقابل ،از آنان اذیت و آزار می بیند، پیشوای اسلام به چنین شخصی اجازه نمی دهد قطع رحم كند و خاطرنشان می نماید كه این كار عذاب الهی را در پی دارد.
ان رجلا اتی النبی صلی الله علیه و آله فقال : یا رسول الله : ان لی اهلا قد كنت اصلهم و هم یوذونی ، و قد اردت رفضهم . فقال له رسول الله : اذا یرفضكم الله جمیعا(443)
مردی به حضور پیمبر گرامی شرفیاب شد. عرض كرد: من ارحامی دارم و آنها را صله می كنم ولی آنان مرا آزار می دهند، می خواهم تركشان گویم . حضرت فرمود: در این صورت خداوند همه شما را ترك خواهد گفت .
صله رحم و نیكوكاری از عوامل جلب باری تعالی در دنیا و آخرت است و در حدیثی امام صادق علیه السلام این دو مطلب را در كنار هم ذكر كرده و از فایده دنیوی و اخروی آن نام برده است .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : ان صله الرحم والبر لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب ، فصلو ارحامكم و بروا باخوانكم ولو بحسن السلام و رد الجواب (444)
امام صادق علیه السلام فرموده : صله رحم و نیكی كردن به برادران حساب را در قیامت آسان می كند و آن دو آدمی را از گناه محافظت می نماید. پس شما به ارحام خود صله كنید و به برادران خود نیكی نمایید اگر چه به سلام كردن نیكو و جواب سلام دادن باشد. با توجه به اینكه مردم از جهت نیروی كار، بنیه مالی ، تعداد عائله ، سلامتی و بیماری ، و دیگر جهات با یكدیگر متفاوت اند، قهرا درآمد كافی دارند و زندگی خود را بشایستگی اداره می كنند به كمك مالی نیاز ندارند، صله رحم در این قبیل موارد به دیدن یكدیگر رفتن ، سلام و احوالپرسی نمودن ، و از آزار و اذیتشان پرهیز داشتن است .
عن ابی الحسن الرضا علیه السلام قال : قال ابو عبدالله (ع)، صل رحمك و لو بشربه من ماء و افضل ما توصل به الرحم كف الاذی عنها(445)
حضرت رضا از امام صادق علیهماالسلام حدیث نموده كه فرموده است : صله رحم نما اگر چه به شربت آبی باشد و بهترین صله رحم خودداری از ایذاء آنان است .
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : صلوا ارحامكم فی الدنیا ولو بسلام (446 )
رسول گرامی فرموده است : در دنیا صله رحم نمایید، گر چه با سلام گفتن باشد.
در مواردی كه ارحام بر اثر پیری یا بیماری یا نقص عضو از كار افتاده و عائله دارند ارحام متمكن باید در كمال علاقه مندی و گشاده رویی دست به دست هم بدهند و زندگی آنان را از جمیع جهات اداره نمایند. در روایات اولیای گرامی آمده كه برای هر چیزی زكاتی است : زكوه علم معلومات خود را به افراد شایسته و لایق آموختن است ، زكوه عقل رفتار و گفتار جهال را تحمل نمودن است ، زكوه قدرت عفو و بخشیدن است و دیگری اموری از این قبیل . در روایتی از علی (ع) رسیده كه فرموده است :
زكوه الیسار بر الجیران و صله الارحام (447)
زكات كسانی كه از تسهیلات مالی برخوردارند نیكی به همسایگان و صله ارحام است .
جالب آنكه به موجب روایات ، كسانی كه به ارحام تهیدست و بی بضاعت خود كمك مالی می نمایند پاداش و اجرشان در قیامت نزد باری تعالی از سایر انفاقهای مالی كه درباره دگران انجام می دهند بیشتر و فزونتر است .
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : الصدقه بعشره و القرض بثمانی عشره و صله الاخوان بعشرین و صله الرحم باربع و عشرین (448)
رسول اكرم فرموده است : اجر صدقه ده برابر، پاداش قرض دادن هجده برابر، مزد صله برادران دینی بیست برابر، و اجر صله رحم بیست و چهار برابر است .
از آنچه معروض افتاد جمله دوم امام سجاد (ع) در این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع قسمتی از سخنرانی امروز است روشن گردید:
و من عقوق ذوی الارحام المبره
بارالها! جدائی ارحام را بنیكی و پیوستگی تبدیل فرما.
امام سجاد (ع) در جمله سوم دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع آخرین قسمت سخنرانی امروز است در پیشگاه الهی عرض می كند:
و من خذلان الاقربین النصره
و ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
صله رحم از چند جهت شایان توجه است : اول از دیدگاه جود و عطا. كسانی كه طبع سختی و دست گشاده دارند، ارحام بی بضاعت خویش را با بلند نظری مورد حمایت قرار می دهند و با حفظ آبرو و عزتشان زندگی آنان را اداره می نمایند. این گروه دارای برتری و فضیلت اخلاقی هستند. علی (ع) درباره اینان فرموده است :
صله الارحام من افضل شیم الكرام (449)
صله رحم از بزرگترین خوی و منش مردمان كریم النفس و بزرگوار است .
دوم ، از نظر دینی و ارزش اسلامی ، صله رحم از وظایف قطعی افراد باایمان است و قطع رحم از گناهان بزرگ . در حدیثی كه مذكور افتاد، مردی از رسول اكرم سؤ ال كرد: مبغوضترین كارها نزد خدا چیست ؟ حضرت ، اول از شرك نام برده و دوم از قطع رحم .
پاسخ آن جناب روشنگران این حقیقت است كه قطع رحم در كنار شرك قرار گرفته و به آن اندازه مورد بغض و بدبینی ذات اقدس الهی است .
از این رو ائمه معصومین علیهم السلام همواره مواظب اصحاب و دوستان خود بودند و در مقام بیان وظایف مالی آنان ، خدمت به ارحام بی بضاعت را خاطر نشان می ساختند و این مهم را تذكر می دادند. مردی به نام عمار از دوستان متمكن امام صادق (ع) بود.
قال له ابوعبدالله علیه السلام : یا عمار! انت رب مال كثیر. قال : نعم ، له جعلت فداك . قال : فتودی ما افترض الله علیك من الزكوه ؟ قال : نعم قال فتخرج المعلوم من مالك ؟ قال : نعم . قال : فتصل قرابتك ؟ قال : نعم . قال : فتصل اخوانك ؟ قال : نعم . فقال : یا عمار! ان المال یفنی ، والبدن یبلی و العمل یبقی ، والدیان حی لایموت ، یا عمار! انه ما قدمت فلن یسبقك وما اخرت فلن یلحقك (450)
امام صادق (ع) به وی فرمود: ای عمار! تو صاحب مال بسیاری . عرض كرد: بلی ، فدایت گردم . فرمود: آیا زكات واجب را می دهی ؟ عرض كرد: بلی . آیا مال معلومی كه قرآن شریف فرموده ((فی اموالهم حق معلوم )) پرداخت می كنی ؟ عرض كرد: بلی . آیا صله رحم می نمایی و به آنان كمك مالی می كنی ؟ عرض كرد: بلی . آیا برادران دینیت را از حمایت مالی برخوردار می سازی ؟ عرض كرد: بلی . فرمود: ای عمار! مال فانی می شود، بدن در قبر می پوسد، و عمل باقی می ماند، و خداوند زنده ای است كه هرگز نمی میرد. ای عمار! آن را كه پیش فرستادی از تو سبقت نمی گیرد و آن را كه باقی گذاردی به تو ملحق نمی شود.
سوم ، از نظر خذلان قاطع رحم و اینكه ارحام بی بضاعت در روز گرفتاری او را یاری نمی نمایند و نیازش را با حمایت خویش برطرف نمی سازد. زندگی بشر براساس همكاری و تعاون استوار است ، مردم در جمیع شئون حیاتی به یكدیگر نیاز دارند، باید همه دست به دست هم بدهند و چرخ زندگی را به حركت درآورند تا در پرتو آن جمیع نیازهای مادی و معنوی تاءمین گردد و بشر به حیات انسانی خویش ادامه دهد. مردی به نام ابوعبیده به امام صادق (ع) عرض كرد:
ادع الله لی ان لایجعل رزقی علی ایدی العباد. فقال علیه السلام : ابی الله علیك ذلك الا ان یجعل ارزاق العباد بعضهم من بعض و لكن ادع الله ان یجعل رزقك علی ایدی خیار خلقه فانه من السعاده ولا یجعله علی ایدی شرار خلقه فانه من الشقاوه (451)
از خدا بخواهید كه رزق مرا در دست بندگانش قرار ندهد. فرمود: خداوند از این امر ابا دارد و باید نیاز افراد مردم با تعاون یكدگر تاءمین گردد. تو از خداوند بخواه كه رزقت را در دست مردمان خوب و خیر قرار دهد كه این خود از سعادت است ، و در دست اشرار و بدان قرار ندهد كه این از بدبختی و شقاوت انسان است .
برای آدمی در طول زندگی وقایعی پیش می آید و با حوادثی مواجه می گردد كه به كمك دیگران نیاز دارد، مثلا یكی از افراد خانوده اش ناگهان دچار بیماری سخت می شود و باید هر چه زودتر به بیمارستان منتقلش نمایند یا آنكه می میرد و برای تهیه وسایل حمل جنازه و كفن و دفن لازم است اشخاصی او را یاری دهند یا مورد هجوم كسانی واقع می شود و باید با حمایت دگران از خطر رهایی یابد و سایر رویدادهایی از این قبیل . البته افراد متمكن بیش از افراد عادی یا تهیدستان به حمایت و یاری احتیاج دارند. صله رحم در انجام این مهم نقش موثری دارد، زیرا اولا صله كننده بر اثر صله رحم محبوبیت به دست می آورد، و ثانیا در مواقع لازم ارحامی كه مدیون اخلاقی او هستند به یاریش قیام می كنند و دشمن او را خوار و سركوب می نمایند.
عن علی علیه السلام قال : صله الرحم توجب المحبه و تكبت العدو(452)
صله رحم محبوبیت به بار می آورد و موجب خواری و ذلت دشمن می شود.
امام سجاد (ع) در جمله سوم این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كمك و یاری ارحام را مورد توجه قرار داده و به پیشگاه خدا عرض می كند:
و من خذلان الاقربین النصره
بارالها! ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
نه تنها ارحام و بستگان نزدیك باید با دست و زبان ، قلم و قدم ، و در صورت لزوم با كمكهای مالی مورد حمایت افراد غنی و متمكن خانواده قرار گیرند، بلكه افراد وظیفه شناس و مال اندیش این روش پسندیده را در مورد تمام بستگان دور و نزدیك رعایت می نمایند و حدود و حقوق اخلاقی همه آنها را محترم می شمرند تا در حوادث و رویدادها از عواطف و نصرت آنان برخوردار گردند و این دستور حكیمانه را علی (ع) ضمن حدیثی خاطرنشان فرموده است :
عن علی علیه السلام قال : لن یرغب المرء عن عشیرته و ان كان ذامال و ولد و عن مودتهم و كرامتهم و دفاعهم بایدیهم و السنتهم ، هم اشد الناس حیطه من ورائه و اعطفهم علیه و المهم لشعثه و ان اصابته مصیبه اونزل به بعض مكاره الامور و من یقبض یده عن عشیرته فانما یقبض عنهم یدا واحده و تقبض عنه منهم اید كثیره (453)
هرگز نباید آدمی نسبت به فامیل و بستگان بی اعتنا شود و آنان را با چشم بی رغبتی بنگرد. اگر چه دارای مال و اولاد باشد، نباید دوستی و كرامت اخلاقی و دفاع آنان را كه با دست و زبان انجام می دهند نادیده انگارد. اگر با او مصیبتی موجه شود یا با ناملایمی روبه رو گردد، عشیره و فامیل از پشت سر بزرگترین مدافع ،عطوفترین افراد، و جمع كننده ترین پراكندگی های وی هستند. اگر كسی از اقارب و بستگان خود دست بكشد او یك دست را از آنان قبض نموده اما در مقابل ، دستهای متعدد فامیل و بستگان از وی قبض شده است .
كسی كه می خواهد در مواقع گرفتاری و سختی از نصرت و یاری دگران برخوردار باشد و مورد خذلان قرار نگیرد، حتما باید حقوق تمام برادران دینی و همه بستگان و ارحام را محترم شمرد و همواره مورد توجه قرار دهد زیرا كم اعتنایی و سبك شمردنشان موجب محروم ماندن از یاری و نصرت آنان می گردد.
عن علی علیه السلام قال : من دلایل الخذلان الاستهانه بحقوق الاخوان (454)
یكی از موجبات خذلان و محروم ماندن از نصرت دگران ناچیز شمردن حقوق برادران است .
این سه جمله از دعای ((مكارم الاخلاق )) به خواست خدا موضوع سخنرانی امروز است . امام علیه السلام به پیشگاه خداوند عرض می كند: بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی و جدایی ارحام را به نیكی و پیوستگی و ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
پروردگار حكیم ، نظام عالم را براساس علل و معالیل استوار فرموده و برای هر چیزی اسباب و وسایلی را قرار داده است . هر كس بخواهد به هدف مورد نظر خود دست یابد باید از مجرایی كه مقدر است وارد شود تا به آن نایل گردد: كسی كه رزق می خواهد مجرای آن كشاورزی ، دامداری ، و برخی اشجار میوه است . كسی كه علم می خواهد مجرای آن كتاب و كلاس و شنیدن درس استاد و بحث كردن با سایر محصلین است . و همچنین سایر امور.
عن ابیعبد الله علیه السلام انه قال : ابی الله ان یجری الاشیاء الا باسباب و جعل لكل شی ء سببا و جعل لكل سبب شرحا و جعل لكل شرح علما(434)
امام صادق (ع) فرموده : خداوند ابا دارد از اینكه امور جهان را به جریان اندازد مگر از راه وسایل و اسباب . آفریدگار حكیم برای هر چیزی وسیله ای را خلق نموده و برای هر وسیله ای شرح و توضیحی را مقرر داشته و برای هر شرحی علمی را تعیین نموده است .
بنابراین انسانهایی كه خواهان تعالی و تكامل معنوی یا مادی هستند باید وسایل و اسباب كمال را در هر یك از امور بشناسند و از آن مجاری ، فیض خدا را بخواهند. البته به هر نسبت كه علم و آگاهی بشر به علل و معالیل افزایش یابد و بر طبق آنها عمل كند به همان نسبت پیروزی و موفقیتش بیشتر خواهد بود. اموری را كه مربوط به هدایت الهی و فراگرفتن تعالیم دینی برای برای نیل به سعادت ابدی است باید از بیان پیمبر گرامی و ائمه معصومین علیهم السلام استفاده نمود و چیزهایی كه مربوط به علل و عوامل مادی و دنیوی است ، از قبیل فیزیك و شیمی ، و رشته های فنی ، و همچنین شناخت معادن مس و سرب و چگونگی تصفیه و بهره برداری از آنها برای اداره امور دنیوی مربوط به علوم طبیعی دانشگاهی و تدریس اساتید متخصص است .
برای آنكه مطلب ، هر چه بهتر، جهت شنوندگان محترم روشن شود و به اهمیت و ارزش اسباب و علل در نظام خلقت واقف گردند، لازم است در مضمون این روایت دقت كنند و از عنایت الهی به این سنت حكیمانه آگاهی یابند.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : ان نبیا من الانبیاء مرض و قال : لا اتدوای حتی یكون الذی امرضنی هو الذی یشفینی . فاوحی الله عزوجل : لا اشفیك حتی تتداوی ، فان الشفاء منی و الدواء منی . فجعل یتداوی فاتی الشفاء(435)
امام صادق (ع) فرمود: یكی از پیمبران الهی بیمار شد. گفت : من مداوا نمی كنم تا آن كس كه مرا مریض نموده ، شفایم بخشد. خداوند به او وحی فرستاد: ترا شفا نمی دهم تا خود را مداوا نمایی ، زیرا شفا از من است و دوا نیز از من و تو باید از وسیله من به شفایم دست یابی . آن پیمبر طبق دستور الهی عمل نمود و مداوا كرد و خداوند به او عافیت بخشید.
ناگفته نماند اینكه در روایات آمده كه ((خداوند ابا دارد از اینكه امور جهان را جز از راه وسایل و اسباب به جریان اندازد)) بدین معنی نیست كه آفریدگار توانا خویشتن را نیز در چارچوب علل و اسبابی كه خود آنها را آفریده است زندانی نموده و دیگر قادر نیست كه بدون وسیله و اسباب كاری انجام دهد، بلكه خداوند به مشیت حكیمانه خود این نظم و ترتیب را برقرار فرمود تا افراد از راه وسایل و مقررات تعیین شده به هدفهای خویش دست یابند، اما خود حضرت باری تعالی در این اسباب محصور نیست و اگر در موردی بخواهد می تواند به طور سبب سوزی و بدون وسیله و اسباب عادی به اراده خود جامه تحقیق بپوشاند و هدف خود را ایجاد نماید و كلمه ((ابا)) كه در حدیث آمده حاكی از همین مطلب است ، مثلا اگر یك نفر بگوید: فلان تاجر بزرگ ابا دارد و معاملات خود را بدون واسطه انجام دهد، از كلمه ((ابا)) استفاده می شود كه این تصمیم جنبه عمومیت دارد و باید در معاملات او واسطه در كار باشد نه آنكه تاجر نمی تواند بدون واسطه معامله كند، بلكه او آزاد است و اگر در موردی اراده نماید می تواند بدون مداخله واسطه چیزی را بخرد یا بفروشد. خداوند نیز ابا دارد از اینكه امور جهان را بدون اسباب به جریان اندازد، اما اگر در موردی اراده فرماید می تواند خارج از مقررات و اسباب عادی ، آن را كه خواسته است ایجاد نماید و این مطلب به صریح قرآن شریف مكررا به وقوع پیوسته است . اراده خداوند در نظام خلقت این است كه بچه چهار پایان به وسیله آمیزش نر و ماده تشكیل شود و متولد گردد، اما در مورد ناقه صالح این قانون را عملا برهم زد و اراده فرمود كه شتری را از سینه سنگ بزرگی به درآورده و آن را معجزه نبوت حضرت صالح قرار دهد. همچنین در مورد موسی بن عمران قانون تكوین مار را برهم زد و عصای او را كه چوب خشكی بود در یك لحظه به اژدهایی بزرگ تبدیل نمود و چیزهایی را كه ساحران به صورت مار جلوه داده بودند بلعید و در لحظه دیگر آن اژدها را با دست موسی بن عمران به صورت عصا درآورد. نتیجه آنكه دنیا عالم علل و اسباب است و دعای ما در پیشگاه الهی به معنای نادیده گرفتن وسایل و اسباب نیست ، بلكه موظفیم در مواردی كه وسایل و اسباب را نیز مهیا نماییم و در جایی كه وسیله در اختیار ما نیست چون باری تعالی امر به دعا نموده و وعده استجابت داده است ، اگر دعای ما مقبول درگاه الهی افتد وسیله آن را نیز خود به لطف و رحمتش فراهم می آورد. و این مطلب در خلال بحث راجع به سه جمله از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع سخنرانی امروز است روشن خواهد شد. امام سجاد (ع) در جمله اول این این قسمت از دعا به پیشگاه باری تعالی عرض می كند:
و من عداوه الادنین الولایه
بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل فرما.
دوستی و دشمنان ، حب و بغضهای درونی خویش را با واكنشهای گوناگون از قبیل مدح و ذم ، تصدیق و تكذیب ، و گاهی با اعمال شدیدتر ابراز می دارند. بسیاری از افراد نیز همانند امام سجاد (ع) از پیشگاه الهی درخواست می كنند كه دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل فرماید. با توجه به شرحی كه معروض افتاد، دنیا عالم علل و اسباب است و برای آنكه دعا به استجابت برسد باید اسباب و علل دوستی به موازات دعا فراهم آید تا خواسته دعا كننده در پیشگاه الهی مقبول افتد و مورد استجابت واقع شود، پیش از آنكه علل و عوامل دوستی مورد بحث قرار گیرد قسمتی از حدیث امام صادق (ع) را كه برای یكی از دوستان خود بیان نموده و در توضیح این جمله از دعای امام سجاد (ع) مفید است ، به عرض شنوندگان محترم می رساند:
عن ابیجعفر علیه السلام فی وصیته لجابر بن یزید الجعفی قال : یا جابر! اوصیك بخمس : ان ظلمت فلا تظلم ، و ان خانوك فلا تخن ، و ان كذبت فلا تغضب ، و ان مدحت فلا تفرح ، و ان ذممت فلا تجزع ، و فكر فیما قیل فیك فان عرفت من نفسك ما قیل فیك فسقوطك من عین الله جل و عز عند غضبك من الحق اعظم علیك مصیبه مما خفت من سقوطك من اعین الناس و ان كنت علی خلاف ما قیل فیك فثواب اكتسبته من غیر ان یتعب بدنك (436)
امام باقر (ع) به جابر جعفی فرمود: پنج چیز را به تو سفارش می كنم : اگر مورد ستم واقع شدی ستم مكن ، اگر دگران به تو خیانت نمودند تو خیانت منما، اگر تكذیبت كردند خشمگین مشو، اگر تمجیدت نمودند شادی مكن ، و اگر مذمتت كردند بیتابی منما و به چیزی فكر كن كه درباره ات گفته اند، اگر گفته های دگران را در خویشتن یافتی و به صفات بدی متصف بودی ، پس وقوف تو در پیشگاه الهی بر اثر خشمی كه از شنیدن سخن حق نشان دادی مصبیتش سنگینتر از وقوف تو در اجتماع است ، و اگر آنچه را از بدی كه درباره ات گفته اند در تو نیست به اجری از خداوند نایل شده ای بدون آنكه برای دست یافتن به آن اجر، بدنت به تعب افتاده باشد.
كسی كه دعا می كند و از خداوند می خواهد كه دشمنی نزدیكانش را به دوستی مبدل سازد باید از توصیه امام باقر (ع) به جابر جعفی استفاده نماید و فكر كند آیا دشمنی وی با من بر حق است یا ناحق و در مواقعی كه او مرا مذمت نموده یا تكذیب كرده ، بجا بوده است یا نابجا، خلاصه منشاء دشمنی او را مورد بررسی و دقت قرار دهد، اگر دعا كننده در مواقعی او را تحقیر نموده و كوچك شمرده است یا درباره او كلمات زشت و زننده گفته و مورد اهانتش قرار داده است یا در غیابش از او بدگویی نموده و كسانی این خبر را داده اند و این قبیل امور منشاء عداوت او گردیده ، برای اینكه دعایش مستجاب شود و دشمنی او به دوستی مبدل گردد باید حتما رفتار و گفتار خویش را تغییر دهد و روش خصمانه را ترك گوید و به یاد داشته باشد كه دنیا عالم علل و اسباب است و چون ترك عوامل دشمنی و به كار بستن وسایل و انگیزه های دوستی در اختیار اوست باید به موازات دعا اعمال خود را اصلاح كند و رفتار و گفتارش به گونه ای باشد كه مایه محبت و دوستی گردد.
عن علی علیه السلام قال : ثلاث یوجبن المحبه : حسن الخلق و حسن الرفق و التواضع (437)
علی (ع) فرموده : سه چیز است كه موجب محبت و دوستی می شود: یكی حسن خلق ، آن دیگر مدارا نمودن صحیح و شایسته ، و سوم تواضع و فروتنی .
اگر دشمنی وی نابجا و خلاف حق بوده و دعاكننده در تمام مواقع با رعایت اصول اخلاق و ادب با وی برخورد می نموده است ، در این صورت او از نظر تاءمین وسایل و اسباب دوستی ، وظیفه و تكلیفی به عهده ندارد و اصلاح دشمن فقط به تحول قلب اوست و این امر مهم به ذات اقدس الهی اختصاص دارد، اوست كه می تواند نیت را تغییر دهد و دلها را از مسیری كه می روند بگرداند، اگر خداوند اراده نماید و دل او را متحول سازد دعا مستجاب می شود و محبت جایگزین دشمنی می گردد و اگر در او تحولی ایجاد ننماید به فرموده امام باقر (ع) دعاكننده بدون تحمل رنج و تعب بدنی از اجر باری تعالی برخوردار می گردد. این قبیل عناصر منحرف كه بی جهت نسبت به وظیفه شناسان و بردباران دشمنی دارند بیش و كم در جوامع بشری وجود داشته و دارند. علی (ع) درباره اینان فرموده است :
عاده الاشرار معاداه الاخیار(438)
دشمنی با اخیار و پاكان از جمله عادات مذموم و ناپسند اشرار و بدخواهان است .
امام سجاد (ع) خود مربی انسانها بود و تمام وظایف اخلاق و ادب را در مورد همه افراد رعایت می فرمود و دشمنی بعضی از نزدیكان ناشی از سوء برخورد نبوده است ، اینكه در مقام دعا عرض می كند:
و من عداوه الادنین الولایه
بارالها! دشمنی نزدیكان را به دوستی مبدل نما، ممكن است ناظر به دشمنانی باشد كه نسبت به آن حضرت در اشتباه بوده و سوءنیتی نداشته اند و از خدا می خواهد كه اشتباه را از صفحه خاطرشان بزداید و آنان را واقع بین كند تا دشمنی نابجا و بی موردشان مبدل به دوستی گردد یا ناظر به دشمنی بدخواهان و اشرار است كه علی (ع) درباره آنان فرموده است : عداوت اشرار با پاكان از عادات مذموم و ناپسند این گروه است . امام سجاد (ع) از مقلب القلوب می خواهد كه در ضمیر اینان تحولی به وجود آورد تا دوستی و محبت نسبت به آن حضرت جایگزین دشمنی و عداوت گردد.
در جمله دوم این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع سخنرانی امروز است . امام (ع) در پیشگاه خدا عرض می كند:
و من عقوق دوی الارحام المبره
بارالها! جدایی از ارحام را به نیكی و پیوستگی مبدل فرما. از جمله اموری كه در تعالیم اسلام مورد تاكید قرار گرفته و رعایت آن اكیدا به جامعه مسلمین توصیه شده مسئله ((صله رحم )) است ، و در این باره آیات متعدد و روایات بسیاری رسیده كه در اینجا پاره ای از آنها ذكر می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله : اوصی الشاهد من امتی والغائب منهم و من فی اصلاب الرجال و ارحام النساء الی یوم القیامه ان یصل الرحم و ان كانت منه علی مسیره السنه فان ذلك من الدین (439)
رسول اكرم صلی الله علیه و آله به امت خود، فرموده است آنانكه حاضرند و آنانكه غایب اند و آنانكه از اصلاب مردان و ارحام زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، اگر چه فاصله آنان تا ارحامشان به قدر یك سال مسافرت با كاروان باشد، چه آنكه صله رحم یكی از مسائل مهم دین است .
رسول اكرم (ص ) برای پرورش افكار مسلمانان و راهنمایی آنان به وظایف اسلامی و انسانی ، در تمام مواقع مهمترین تذكرات را در مواقع مختلف در منبر و محضر به مردم می داد. از آن جمله به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارك رمضان و مهیا نمودن افكار مردم برای وظایف اجتماعی در منبر خطبه خواند و در خلال آن سه جمله را از پی هم فرمود:
وقروا كباركم وارحموا صغاركم وصلوا ارحامكم (440)
بزرگسالان خود را احترام نمایید، خردسالان شامل حال ارحام نیز می شود، ولی چون مسئله صله رحم اهمیت دارد، حضرت آن را تخصیص به ذكر داد.
افراد با ایمان و پیروان راستین اسلام به امر باری تعالی در مورد صله رحم توجه كامل دارند و از مواخذه الهی در این مورد، سخت خائف و نگران اند، زیرا در قرآن شریف آمده است :
و الذین یصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون سوء الحساب (441)
خردمندان با ایمان كسانی هستند كه دستور باری تعالی را در مورد اشخاصی كه امر به صله آنها فرموده اطاعت می كنند و از خداوند و حسابرسی سخت او بیم دارند.
در حدیث آمده است :
قال تعالی ، انا الرحمن ، وهذه الرحم شققت لها اسما من اسمی ، فمن وصلها و صلته و من قطعها قطعته (442)
خداوند سبحان فرموده است : من رحمان هستم و نام رحم را از اسم خودم مشتق نموده ام ، پس هر كس صله رحم كند و با بستگان خود پیوند نماید من او را با رحمت خود صله خواهم كرد و هر كس قطع رحم كند من رحمت خود را از او قطع خواهم نمود.
اگر كسی صله رحم می كند و به ارحام خود عملا و قولا خدمت می نماید ولی در مقابل ،از آنان اذیت و آزار می بیند، پیشوای اسلام به چنین شخصی اجازه نمی دهد قطع رحم كند و خاطرنشان می نماید كه این كار عذاب الهی را در پی دارد.
ان رجلا اتی النبی صلی الله علیه و آله فقال : یا رسول الله : ان لی اهلا قد كنت اصلهم و هم یوذونی ، و قد اردت رفضهم . فقال له رسول الله : اذا یرفضكم الله جمیعا(443)
مردی به حضور پیمبر گرامی شرفیاب شد. عرض كرد: من ارحامی دارم و آنها را صله می كنم ولی آنان مرا آزار می دهند، می خواهم تركشان گویم . حضرت فرمود: در این صورت خداوند همه شما را ترك خواهد گفت .
صله رحم و نیكوكاری از عوامل جلب باری تعالی در دنیا و آخرت است و در حدیثی امام صادق علیه السلام این دو مطلب را در كنار هم ذكر كرده و از فایده دنیوی و اخروی آن نام برده است .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : ان صله الرحم والبر لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب ، فصلو ارحامكم و بروا باخوانكم ولو بحسن السلام و رد الجواب (444)
امام صادق علیه السلام فرموده : صله رحم و نیكی كردن به برادران حساب را در قیامت آسان می كند و آن دو آدمی را از گناه محافظت می نماید. پس شما به ارحام خود صله كنید و به برادران خود نیكی نمایید اگر چه به سلام كردن نیكو و جواب سلام دادن باشد. با توجه به اینكه مردم از جهت نیروی كار، بنیه مالی ، تعداد عائله ، سلامتی و بیماری ، و دیگر جهات با یكدیگر متفاوت اند، قهرا درآمد كافی دارند و زندگی خود را بشایستگی اداره می كنند به كمك مالی نیاز ندارند، صله رحم در این قبیل موارد به دیدن یكدیگر رفتن ، سلام و احوالپرسی نمودن ، و از آزار و اذیتشان پرهیز داشتن است .
عن ابی الحسن الرضا علیه السلام قال : قال ابو عبدالله (ع)، صل رحمك و لو بشربه من ماء و افضل ما توصل به الرحم كف الاذی عنها(445)
حضرت رضا از امام صادق علیهماالسلام حدیث نموده كه فرموده است : صله رحم نما اگر چه به شربت آبی باشد و بهترین صله رحم خودداری از ایذاء آنان است .
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : صلوا ارحامكم فی الدنیا ولو بسلام (446 )
رسول گرامی فرموده است : در دنیا صله رحم نمایید، گر چه با سلام گفتن باشد.
در مواردی كه ارحام بر اثر پیری یا بیماری یا نقص عضو از كار افتاده و عائله دارند ارحام متمكن باید در كمال علاقه مندی و گشاده رویی دست به دست هم بدهند و زندگی آنان را از جمیع جهات اداره نمایند. در روایات اولیای گرامی آمده كه برای هر چیزی زكاتی است : زكوه علم معلومات خود را به افراد شایسته و لایق آموختن است ، زكوه عقل رفتار و گفتار جهال را تحمل نمودن است ، زكوه قدرت عفو و بخشیدن است و دیگری اموری از این قبیل . در روایتی از علی (ع) رسیده كه فرموده است :
زكوه الیسار بر الجیران و صله الارحام (447)
زكات كسانی كه از تسهیلات مالی برخوردارند نیكی به همسایگان و صله ارحام است .
جالب آنكه به موجب روایات ، كسانی كه به ارحام تهیدست و بی بضاعت خود كمك مالی می نمایند پاداش و اجرشان در قیامت نزد باری تعالی از سایر انفاقهای مالی كه درباره دگران انجام می دهند بیشتر و فزونتر است .
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : الصدقه بعشره و القرض بثمانی عشره و صله الاخوان بعشرین و صله الرحم باربع و عشرین (448)
رسول اكرم فرموده است : اجر صدقه ده برابر، پاداش قرض دادن هجده برابر، مزد صله برادران دینی بیست برابر، و اجر صله رحم بیست و چهار برابر است .
از آنچه معروض افتاد جمله دوم امام سجاد (ع) در این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع قسمتی از سخنرانی امروز است روشن گردید:
و من عقوق ذوی الارحام المبره
بارالها! جدائی ارحام را بنیكی و پیوستگی تبدیل فرما.
امام سجاد (ع) در جمله سوم دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع آخرین قسمت سخنرانی امروز است در پیشگاه الهی عرض می كند:
و من خذلان الاقربین النصره
و ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
صله رحم از چند جهت شایان توجه است : اول از دیدگاه جود و عطا. كسانی كه طبع سختی و دست گشاده دارند، ارحام بی بضاعت خویش را با بلند نظری مورد حمایت قرار می دهند و با حفظ آبرو و عزتشان زندگی آنان را اداره می نمایند. این گروه دارای برتری و فضیلت اخلاقی هستند. علی (ع) درباره اینان فرموده است :
صله الارحام من افضل شیم الكرام (449)
صله رحم از بزرگترین خوی و منش مردمان كریم النفس و بزرگوار است .
دوم ، از نظر دینی و ارزش اسلامی ، صله رحم از وظایف قطعی افراد باایمان است و قطع رحم از گناهان بزرگ . در حدیثی كه مذكور افتاد، مردی از رسول اكرم سؤ ال كرد: مبغوضترین كارها نزد خدا چیست ؟ حضرت ، اول از شرك نام برده و دوم از قطع رحم .
پاسخ آن جناب روشنگران این حقیقت است كه قطع رحم در كنار شرك قرار گرفته و به آن اندازه مورد بغض و بدبینی ذات اقدس الهی است .
از این رو ائمه معصومین علیهم السلام همواره مواظب اصحاب و دوستان خود بودند و در مقام بیان وظایف مالی آنان ، خدمت به ارحام بی بضاعت را خاطر نشان می ساختند و این مهم را تذكر می دادند. مردی به نام عمار از دوستان متمكن امام صادق (ع) بود.
قال له ابوعبدالله علیه السلام : یا عمار! انت رب مال كثیر. قال : نعم ، له جعلت فداك . قال : فتودی ما افترض الله علیك من الزكوه ؟ قال : نعم قال فتخرج المعلوم من مالك ؟ قال : نعم . قال : فتصل قرابتك ؟ قال : نعم . قال : فتصل اخوانك ؟ قال : نعم . فقال : یا عمار! ان المال یفنی ، والبدن یبلی و العمل یبقی ، والدیان حی لایموت ، یا عمار! انه ما قدمت فلن یسبقك وما اخرت فلن یلحقك (450)
امام صادق (ع) به وی فرمود: ای عمار! تو صاحب مال بسیاری . عرض كرد: بلی ، فدایت گردم . فرمود: آیا زكات واجب را می دهی ؟ عرض كرد: بلی . آیا مال معلومی كه قرآن شریف فرموده ((فی اموالهم حق معلوم )) پرداخت می كنی ؟ عرض كرد: بلی . آیا صله رحم می نمایی و به آنان كمك مالی می كنی ؟ عرض كرد: بلی . آیا برادران دینیت را از حمایت مالی برخوردار می سازی ؟ عرض كرد: بلی . فرمود: ای عمار! مال فانی می شود، بدن در قبر می پوسد، و عمل باقی می ماند، و خداوند زنده ای است كه هرگز نمی میرد. ای عمار! آن را كه پیش فرستادی از تو سبقت نمی گیرد و آن را كه باقی گذاردی به تو ملحق نمی شود.
سوم ، از نظر خذلان قاطع رحم و اینكه ارحام بی بضاعت در روز گرفتاری او را یاری نمی نمایند و نیازش را با حمایت خویش برطرف نمی سازد. زندگی بشر براساس همكاری و تعاون استوار است ، مردم در جمیع شئون حیاتی به یكدیگر نیاز دارند، باید همه دست به دست هم بدهند و چرخ زندگی را به حركت درآورند تا در پرتو آن جمیع نیازهای مادی و معنوی تاءمین گردد و بشر به حیات انسانی خویش ادامه دهد. مردی به نام ابوعبیده به امام صادق (ع) عرض كرد:
ادع الله لی ان لایجعل رزقی علی ایدی العباد. فقال علیه السلام : ابی الله علیك ذلك الا ان یجعل ارزاق العباد بعضهم من بعض و لكن ادع الله ان یجعل رزقك علی ایدی خیار خلقه فانه من السعاده ولا یجعله علی ایدی شرار خلقه فانه من الشقاوه (451)
از خدا بخواهید كه رزق مرا در دست بندگانش قرار ندهد. فرمود: خداوند از این امر ابا دارد و باید نیاز افراد مردم با تعاون یكدگر تاءمین گردد. تو از خداوند بخواه كه رزقت را در دست مردمان خوب و خیر قرار دهد كه این خود از سعادت است ، و در دست اشرار و بدان قرار ندهد كه این از بدبختی و شقاوت انسان است .
برای آدمی در طول زندگی وقایعی پیش می آید و با حوادثی مواجه می گردد كه به كمك دیگران نیاز دارد، مثلا یكی از افراد خانوده اش ناگهان دچار بیماری سخت می شود و باید هر چه زودتر به بیمارستان منتقلش نمایند یا آنكه می میرد و برای تهیه وسایل حمل جنازه و كفن و دفن لازم است اشخاصی او را یاری دهند یا مورد هجوم كسانی واقع می شود و باید با حمایت دگران از خطر رهایی یابد و سایر رویدادهایی از این قبیل . البته افراد متمكن بیش از افراد عادی یا تهیدستان به حمایت و یاری احتیاج دارند. صله رحم در انجام این مهم نقش موثری دارد، زیرا اولا صله كننده بر اثر صله رحم محبوبیت به دست می آورد، و ثانیا در مواقع لازم ارحامی كه مدیون اخلاقی او هستند به یاریش قیام می كنند و دشمن او را خوار و سركوب می نمایند.
عن علی علیه السلام قال : صله الرحم توجب المحبه و تكبت العدو(452)
صله رحم محبوبیت به بار می آورد و موجب خواری و ذلت دشمن می شود.
امام سجاد (ع) در جمله سوم این قسمت از دعای ((مكارم الاخلاق )) كمك و یاری ارحام را مورد توجه قرار داده و به پیشگاه خدا عرض می كند:
و من خذلان الاقربین النصره
بارالها! ترك یاری بستگان را به حمایت و نصرت تبدیل فرما.
نه تنها ارحام و بستگان نزدیك باید با دست و زبان ، قلم و قدم ، و در صورت لزوم با كمكهای مالی مورد حمایت افراد غنی و متمكن خانواده قرار گیرند، بلكه افراد وظیفه شناس و مال اندیش این روش پسندیده را در مورد تمام بستگان دور و نزدیك رعایت می نمایند و حدود و حقوق اخلاقی همه آنها را محترم می شمرند تا در حوادث و رویدادها از عواطف و نصرت آنان برخوردار گردند و این دستور حكیمانه را علی (ع) ضمن حدیثی خاطرنشان فرموده است :
عن علی علیه السلام قال : لن یرغب المرء عن عشیرته و ان كان ذامال و ولد و عن مودتهم و كرامتهم و دفاعهم بایدیهم و السنتهم ، هم اشد الناس حیطه من ورائه و اعطفهم علیه و المهم لشعثه و ان اصابته مصیبه اونزل به بعض مكاره الامور و من یقبض یده عن عشیرته فانما یقبض عنهم یدا واحده و تقبض عنه منهم اید كثیره (453)
هرگز نباید آدمی نسبت به فامیل و بستگان بی اعتنا شود و آنان را با چشم بی رغبتی بنگرد. اگر چه دارای مال و اولاد باشد، نباید دوستی و كرامت اخلاقی و دفاع آنان را كه با دست و زبان انجام می دهند نادیده انگارد. اگر با او مصیبتی موجه شود یا با ناملایمی روبه رو گردد، عشیره و فامیل از پشت سر بزرگترین مدافع ،عطوفترین افراد، و جمع كننده ترین پراكندگی های وی هستند. اگر كسی از اقارب و بستگان خود دست بكشد او یك دست را از آنان قبض نموده اما در مقابل ، دستهای متعدد فامیل و بستگان از وی قبض شده است .
كسی كه می خواهد در مواقع گرفتاری و سختی از نصرت و یاری دگران برخوردار باشد و مورد خذلان قرار نگیرد، حتما باید حقوق تمام برادران دینی و همه بستگان و ارحام را محترم شمرد و همواره مورد توجه قرار دهد زیرا كم اعتنایی و سبك شمردنشان موجب محروم ماندن از یاری و نصرت آنان می گردد.
عن علی علیه السلام قال : من دلایل الخذلان الاستهانه بحقوق الاخوان (454)
یكی از موجبات خذلان و محروم ماندن از نصرت دگران ناچیز شمردن حقوق برادران است .